18/04/2020
Çocukluk dönemlerimde gökyüzüne taş attığım iddia edilirdi. Aşırı yaramazlığım, taş atmadaki ustalığım, forvet oyunculuğum, kavgacılığımla ün salmıştım. Bu yüzden mahalle komşularımızdan sık sık eve şikâyet gelirdi. Annem, her şikâyetten sonra kolumdan tutar zorla mahallemizde kurşun döken Şerife Teyze’nin yanına götürürdü. Yaşlı, biraz da bunamış haliyle gene ne yapmış, kimin camını kırmış? diye sorardı. Annem: Nazar değdi, herhalde. Bir kurşun döküver, derdi. Şerife Teyze kurşunu, bakır bir kap içerisinde ispirto ocağında eritirdi. Beni kilimin üzerine sırtüstü yatırır, üzerime çarşaf gererdi. Erimiş kurşunu, üzerimde su dolu bir kaba boşaltırdı. Küçük çaplı bir iki patlamadan sonra kurşun soğur, ilginç şekiller alırdı. Şerife Teyze bu ilginç şekillere bakıp, bende nazar olduğunu, bu şekilde nazarı çıkarttığını ifade ederdi. Daha sonra kurşun dökülen suya bakarak dualar okur, sonra da üç defa yüzüme tükürürdü. Annem bu hizmeti karşılığı Şerife Teyze’ye 2,5 lira verirdi. Bir ya da iki hafta hiç yaramazlık yapmazdım. Şimdi düşünüyorum da, kurşun dökülünce nazar çıktığına inandığım için mi yaramazlık yapmıyordum? Ya da aile büyüklerini sinirlendirmemek için sakin davranışlar mı sergiliyordum?
Dr. Joe Dispenza, Plasebo Sensin adlı eserinde, plasebonun etkisini detaylı bir şekilde araştırmakta ve plasebo ile ilgili ilginç örnekler vermektedir. Plasebo, Latince kökenli bir kelime. “Hoşnut etmek” anlamına gelmekte, etkisiz bir ilacın telkine dayalı bir etki ortaya çıkartma hali olarak tanımlamaktadır. Başka bir anlatımla, vücuda ağız, burun ya da enjeksiyon yolu ile verilebilen herhangi bir ilacın, fiziksel anlamda tedaviye yönelik bir güce sahip olmamasına rağmen, kişide tedavi etkisini yaratma halidir. II. Dünya Savaşı esnasında cephede yaralanan askerler, acı içerisinde kıvranıyorlardı. Morfin verildiği zaman acıyı hissetmedikleri halde, morfin verilmediği zamanlarda ise çığlık atıyorlardı. Doktorlar, morfin bittiği zaman morfinin bittiğini hastalara söylemeyip, tuzlu suyu enjektöre koyup, yaralı askerlere enjekte ediyorlardı. Tuzlu su enjekte edilen askerler, bir müddet rahatlıyor, ağlamaktan ve bağırmaktan vazgeçip uyumaya başlıyorlardı. Bu durumun nedeni, Dispenza’ya (2020) göre, plasebo etkisiydi. Beyin tuzlu suyun morfin olduğuna inanmasıyla birlikte iyileşmeye başlıyordu. O halde iyileşme fiziksel olmaktan ziyade zihinsel bir durumdu ve zihin iyileştiğine inanmaya başlamasıyla birlikte, iyileşme belirtileri gösteriyordu. Aynı durum Şerife Teyze’nin döktüğü kurşunda da vardı. Kurşunun nazarı çıkarttığına dair inanç, çocukların davranışları üzerinde etkili mi oluyordu?
Ev sahibimizin yaşlı ve kavgacı bir annesi vardı. Kadın aynı zamanda her gün hastaydı. Bir nevi hastalık hastasıydı. Ev sahibimiz, annesini doktor doktor gezdirmesine rağmen bir türlü çare bulamamışlardı. En sonunda, yaşlı kadına okunmuş şeker yedirmeye başladılar. Ne zaman hasta olsa, okunmuş şeker veriyorlardı. Kadın okunmuş şekeri yediğinde iyileşiyordu. Bu duruma plasebo etkisi adı verilmektedir. Plasebo, tıbbi olarak kurtulma ihtimali zayıf olan hastalar ile tıbbın çözüm bulamadığı bazı hastalıkların tedavisinde etkilidir. Özellikle tedavisi zor ve meşakkatli hastalıklarda gerekli olan mental gücü, yüksek morali sağlaması bakımından gerekli bir ilaç türü olmuştur. Hatta, trafik kazalarında birkaç kaburgası kırılan yaralılar, zihinsel güçleri sayesinde kırık olan kaburga kemiklerini kendi kendilerini tedavi ederek iyileşmesini sağlamışlardı.
Plasebo etkisi bireyi istem dışı kontrol altına alabilir. Örneğin, 26 yaşındaki Fred Mason sevgilisi ile kavga edip ayrıldı. Sevgilisinden ayrıldığı zaman depresyona girdi. Antidepresan ilaçlar kullanmaya başladı. Ancak ilaçlar onda aşırı uyku ve hissizleşme etkisi yaratmaya başladığı için ilaç kullanmayı bıraktı. Bir ay sonra tekrar eski sevgilisini aradı ve telefonda yeniden kavga ettiler. Aşırı derecede sinirlenen Fred Mason, bir firma tarafından deneme amaçlı verilen antidepresan ilaçlarının 29 tanesini içerek intihara teşebbüs etti. Daha sonra, intihar ettiği için çok pişman oldu. Sürünerek evinin kapısından çıktı ve yardım istedi. Komşuları onu hastaneye kaldırdılar. Mason’un düşük kan basıncı, kalp çarpıntısı, hızlı solunum sorunu vardı ve can çekişiyordu. Doktorlar, tahlillerde zehirlenme ile ilgili bir bulguya ulaşmadılar ancak Fred Mason can çekişiyordu. Deneme ilacını yapan uzman hastaneye gelip, bu ilacın gerçek bir ilaç olmadığını, zararsız nocebo maddesinden yapılmış bir ilaç olduğunu belirtti. Bu bilgileri duyan Fred Mason’un kalp çarpıntısı sona erdi, peltek konuşma sorunu ortadan kalktı. Fred Mason, plasebo etkisi yaşıyordu. Mason’un sorunu bir avuç dolusu antidepresan hapını içmiş olmasından kaynaklanıyordu. Mason’un beyni, bedeninin tüm kontrolünü eline almış ve ilaç içtiği için zehirlenen bir insanın yaşayabileceği tüm semptomları ona yaşatmıştı. Bu duruma göre düşünce gücü bir insanı hasta edebildiği gibi iyileştirebilir de (Dispenza, 2020). Bu durumun kaynağı plasebo etkisidir.
Kuramsal olarak plasebonun bu etkileri; klasik koşullanma, beklenti ve ödül modeli gibi kuramlarla açıklanmaya çalışılmıştır. Hastanın ve hekimin beklentilerinden, verilen ilaçların rengine, sayısına ve şekline, hekimin tutumundan, hastanın özelliklerine kadar birçok faktörün plasebo etkisinden sorumlu olduğu ileri sürülmektedir. İnsanların hayatta karşılaştıkları uyaranlara fazla veya az olarak cevap üretme özellikleri kişisel olarak değişmektedir. Bu durum üzerinde öğrenilmiş durumlar ile klinik görünüm ve kişilerin biyolojik yapıları arasındaki ilişki önemli rol oynamaktadır. Plasebo yanıtında duygu durumunda, motivasyonda veya bilişsel işlevlerde değişiklik gibi daha karmaşık süreçlerde etkili olmaktadır.
Kültürümüzde yaygın olan muska yazdırma, muska taşıma, okunmuş nesne taşıma, nazara karşı alınan tedbirlerin altında da plasebo etkisi yatar. Beyin inandığı şeye göre vücudu harekete geçirir. Bir tanıdığım ne zaman dudağım uçuklayacak dedimse, o zaman dudağım uçukluyor, demişti. Beyin, bedenin kontrolünü eline geçirdikten sonra ona bazı roller, davranışlar yüklemeye, yüklediği davranışları oynatmaya başlamaktadır. Bu durum olumlu şekilde evrileceği gibi olumsuz şekilde de evrilmeye başlayabilir.
Sabah saatlerinde, sabahın kör vakti, çocukları okula çağırıyorlar, bu çocuklara yazık teması işlendikçe, çocuklarda uyku, yorgunluk, bitkinlik ve bezginlik halinde artış gözlenebilir. Sabahın erken saatlerinde kalkıp okula giden çocukların zihinleri berrak olduğu için, üst düzey öğrenme ve performans ortaya çıkar denildiğinde ise, uyaran olumlu bir durumu, etkiyi tetikleyebilir. Aynı zamanda öğrencilerde sıklıkla görülen “Öğrenilmiş Çaresizlik” davranışları da bir tür plasebo etkisi ile açıklanabilir. Ramazan ayında oruç tutanların yaşadıkları psikolojik ve fiziksel yorgunluğun, öfke ve sinirlilik halinin altında da plasebo etkisi vardır.
Sonuç olarak beyin neye inanıyorsa beden o rolü oynamaya başlamaktadır. Beyin tuzlu suyu, morfin olarak algılamaya başladığında, tuzlu su morfin etkisi göstermeye, yaralı acı duymamaya başlar. Bu durum, kronik hastalıkların tedavisinde, hastalık hastalarının iyileştirilme sürecinde kullanılabilir. Beyin neye inanıyorsa beden o rolü oynadığına göre, beyne olumlu mesajlar gönderip, olumlu mesajlara inanmasını sağlamak, plasebo etkisini olumlu yönde ortaya çıkarır. Özellikle eğitim çağındaki bireylerin psikolojik durumları, öğrenme süreçlerini, akademik başarılılarını etkiler. Pigmalyon Etkisi olarak tanımlanan “Kendini Doğrulayan Kehanet” sendromunda da benzeri bir durum söz konusudur. Tembel olarak tanımlanan bir kişinin tembel davranışlar sergilemesi, çalışkan olarak tanımlanan bir kişinin de başarılı işler yapması, zihnin davranışları belirleme ve yönlendirmedeki etkisini ortaya koyması açısından önemlidir. Kültürel olarak kullanılan pek çok simge ve sembolün, aslında plasebo etkisiyle bir şekilde belirleyici olduğu, hastalığı azalttığı, acıyı asgari düzeye düşürdüğü anlaşılmaktadır. Plasebo etkisinden yararlanarak pek çok hastalığı tedavi etmek yapılan araştırmalarla da desteklenmektedir. Plasebo etkisi, insan beyninin sırlarından sadece birisidir. Muhtemelen binlerce sır ve gizemi, insan beyni saklamaktadır. Gelecek zamanlarda bu sırlar da tek tek ortaya çıkarılacak ve pek çok sorunun çözülmesinde işe koşulacaktır.
Kaynakça
Dispenza, J. (2020). Değişim Zihinde Başlar: Plasebo Etkisi. (Cengiz, Yücel, Çev.). İstanbul: Ray.
Plasebo Etkisi Nedir? https://www.hurriyet.com.tr/kelebek/saglik/plasebo-nedir-plasebo-etkisi-ne-demek-41297484 (Erişim tarihi 12 Nisan 2020).
Devamı 
